(powrót)
Kim byli? Skąd się wzięli? - oto jedne z najbardziej intrygujących pytań dzisiejszej archeologii. Nie byli spokrewnieni z żadnym ludem Bliskiego Wschodu, ale to oni uczynili z tej krainy potęgę gospodarczą i militarną. Stworzyli pierwszą cywilizację miejską i jedne z najwcześniejszych państw. To oni wynaleźli pismo, matematykę, astronomię, szkoły, żagiel, nawadnianie, pług, pierwsi pisali o wielkim potopie i stworzeniu świata, no i także oni podzielili dobę na 24 godziny, a koło na 360 stopni.
Na pewno warci są poznania, więc zapraszam do odwiedzenia ich wspaniałych miast.
(Wikipedia: Mezopotamia, Sumerowie, Sumer, matematyka, język sumeryjski)
ERIDU - miasto boga mądrości 
URUK - twierdza Gilgamesza 
UR - stolica XXI wieku 
epos o Gilgameszu i inne mity Rolnictwo deszczowe, czyli niewymagające dodatkowego nawadniania, może istnieć przy opadach wyższych niż 200 mm rocznie. Takie warunki w Mezopotamii istniały na północy i na wschodzie, czyli na pogórzu Gór Zagros. Tam też znaleźć można jedne z najwcześniejszych osad rolniczych powstałych w IX tysiącleciu. Oznacza to jednak, że reszta tej krainy, w tym najbardziej nas interesujący region południowy, były początkowo niezamieszkane (przynajmniej nie przez rolników).
Około 6300 roku p.n.e. w rejonie rzeki Dijali (na wschód od Bagdadu) pojawiła się kultura Samarra. Jej przedstawiciele byli pierwszymi, którzy zbudowali swe osady poza obszarem rolnictwa deszczowego. Aby tego dokonać musieli posłużyć się nawadnianiem - za pomocą kanałów pobierających wodę bezpośrednio z rzeki potrafili zmienić suche obszary w ogrody. Wokół takich miejscowości jak Czoga Mami (5 ha) i Tell es-Sawwan (2,5 ha), w których mogło żyć po około 1000 osób, uprawiano pszenicę, jęczmień, len i soczewicę. W ten sposób zapoczątkowano rolnictwo irygacyjne, które już wtedy okazało się sporym sukcesem, sądząc po murach, wieżach i rowach obronnych, jakimi musiano otoczyć te osady.
(Wikipedia: rewolucja neolityczna, neolit preceramiczny, Żyzny Półksiężyc, neolit w Mezopotamii, Samarra, Tell es-Sawwan)
Około 5400 roku p.n.e. zaczyna się wreszcie pojawiać osadnictwo w samym Sumerze. Tę pierwszą kulturę neolityczną południowej Mezopotamii archeolodzy nazwali Ubaid. Wykazuje ona pewne podobieństwa do kultury Samarra i oczywiście jest także oparta na rolnictwie irygacyjnym. Tutaj pomysł z nawadnianiem sprawdził się jeszcze lepiej. Kluczem do sukcesu był Eufrat, który toczył swe wody dość leniwie i przewidywalnie, a w dodatku w okolicy Sippar rozdzielał się na kilka odnóg, by niedaleko Uruk znów płynąć jako jedna rzeka (po powodziach rzeki czasem tworzą nowe koryto, a czasem zaczynają płynąć starym i nowym równocześnie). W czasach późniejszych koryta te utrwalono, dobudowano też kolejne, tak że Sumer pokryty był siecią dróg wodnych (patrz mapa). Dość szybko nastąpił wzrost liczby ludności, a co za tym idzie gęstość i wielkość osiedli (średnia 4 ha). Wszystkie wielkie miasta Sumeru właśnie wtedy miały swe początki, a najlepiej z nich poznane jest Eridu (12 ha). Wtedy też ujawnił się największy kłopot Sumeru, czyli brak surowców. Mieszkańcy poradzili sobie robiąc narzędzia z gliny - sierpy czy siekiery wypalone w wysokiej temperaturze były niezwykle trwałe i ostre. W 2 poł. V tysiąclecia kultura Ubaid objęła swym zasięgiem całą Mezopotamię i okolice, a Południe na długie tysiąclecia stało się centrum kulturowym Bliskiego Wschodu.
Od około 4000 roku archeolodzy wyróżniają kolejną kulturę - Uruk. Nie różni się ona jednak zasadniczo od poprzedniej, lecz jest jej kolejnym etapem rozwoju. Nastąpił wtedy znaczący wzrost ludności w samym Sumerze. Powstało też lub zostało rozpowszechnionych wiele wynalazków - radło, pług, koło szybkoobrotowe, żagiel, wóz 4-kołowy, wytop miedzi, a w końcu pismo. Rozrosły się miasta (ok. 3300 Uruk 80 ha, 10 tys), domy i świątynie, a ludzie zaczęli się specjalizować zawodowo. Powstała więc cywilizacja miejska.
Podczas kolejnej epoki (Dżemdet Nasr 3100-2900) miasta powiększyły się jeszcze bardziej (Uruk 400 ha, Lagasz 500 ha). Prawdopodobnie klimat stał się wtedy bardziej suchy. Mogło to zaowocować ruchami ludnościowymi (najazdami koczowników) lub walkami między miastami. Efektem tego było otoczenie miast murami i zmniejszenie liczby osad poza nimi. Pismo stało się powszechniejsze i wykazywało już wyraźne związki z językiem sumeryjskim.
(Wikipedia: okres Ubaid, okres Uruk, okres Dżemdet Nasr)
Od 2900 roku wkraczamy już w okres wczesnodynastyczny. Istniało wtedy szereg miast-państw, które były samodzielnymi ośrodkami z własnym bogiem i jego ziemskimi przedstawicielami na czele. Z początku byli nimi kapłani, a później władcy świeccy, których rola wzrastała wraz z natężeniem wojen. A te trwały już conajmniej od 200 lat. Stronami konfliktów były zarówno miasta Sumeru (Kisz, Uruk, Ur, Lagasz i Umma), jak też Elam i inni sąsiedzi ze wschodu i zachodu.
(Wikipedia: Kisz, Ur, Uruk, Lagasz, Eridu, Nippur, Umma, Girsu, Szuruppak, Sippar)
W efekcie tych walk dominującą pozycję uzyskało Kisz. Lista Królów podaje, że miasto to było pierwszym hegemonem po potopie i wymienia aż 23 jego królów, m.in. Etanę. Ostatnimi z nich byli Mebaragesi (2700-2670) i jego syn Agga (2670-2650).
Około 2650 Agga został pokonany przez Gilgamesza, a władza zwierzchnia przeszła do Uruk. Był to równie stary i potężny gród, co Kisz. Lista Królów wymienia 4 poprzedników Gilgamesza - Meski'aggaszera, Enmerkara, Lugalbandę i Dumuziego. Następcą Gilgamesza był Ur-Nungal. Obaj tytułowali się "królami Kisz", co oznaczało uznanie ich władzy nad Sumerem przez pozostałe miasta. W tym czasie w Kisz rządzli Uhub i Mesilim, a w Ur Akalamdug i jego syn Meskalamdug.
W 2570 jego następca na tronie Ur, Mesannepada, pokonał Uruk i Kisz (najechane przez Elamitów) i został "królem Kisz". Rządził 40 lat, a po nim Meskiagnunna, Aannepada, Elulu i Balulu. Ur było miastem zwierzchnim przez 130 lat.
(Wikipedia: lista królów, władcy, Enmerkar, Mebaragesi, Agga, Gilgamesz, Mesilim, I dynastia z Ur, Meskalamdug, Mesanepada, Aannepadda, Meskiagnanna)
W 2500 władzę w Lagasz objął Ur-Nansze, który rozwinął ten kraj gospodarczo. Jego następcą był Akurgal (2465-2455), a po nim panował Eanatum (2455-2425). Państwo Lagasz obejmowało duży obszar na wschód od Ur, w jego skłąd wchodziło kilka miast, m.in. Lagasz, Girsu i port Eninkimar.
W 2440 Eanatum pokonał koalicję Elamu i jego sprzymierzeńców, m.in. Ur, i stał się władcą Sumeru. Zwyciężył także Ummę w starym sporze granicznym. Po nim panował jego brat, Enannatum (2425-2405). W tym czasie Umma ponownie bez powodzenia atakowała Lagasz.
W 2425, po śmierci Eanatuma, król Uruk, Enszakuszana (2430-2400), zajął Kisz i Nippur i ogłosił się "królem Kisz". Był on prawdopodobnie synem Elulu i udało mu się połączyć Ur i Uruk w unię personalną na ponad 300 lat.
W 2405 królem Ummy został Lugalkiniszedudu (2405-2380). Udało mu się w 2400 objąć władzę w Uruk i Ur. W tym czasie kolejnym władcą Lagasz był Entemena (2405-2375). Doszło wtedy do konfrontacji obu władców, lecz Entemena odparł atak, a następnie obaj władcy zawarli pakt o braterstwie.
Po Entemenie w Lagasz panowało krótko kilku królów, a po nich władzę objął Uruinimgina (2360-2340). Obalił on starą dynastię, a po przejęciu władzy wprowadził reformy prawno-społeczne.
W 2340 władcą Ummy został Lugalzagezi (2340-2316). Podjął on kolejną wyprawę przeciw Lagasz, tym razem z sukcesem - spalił Girsu i zajął Lagasz. Następnie skierował się przeciw Uruk, które pokonał, tak samo jak resztę miast Sumeru. Stał się "królem Kisz".
(Wikipedia: Urnansze, Eanatum, Entemena, Enszakuszana, Lugalkiniszedudu, Uruinimgina, Lugalzagesi)
W 2316 roku wojska Lugalzagesiego zostały pokonane przez Sargona z Agade. Był on Akadyjczykiem i udało mu się zebrać całą armię pobratymców, którzy już od stuleci zasiedlali obszary na północ od Sumeru. Jako potomkowie koczowników, w bitwach używali łuków i innej taktyki, niż Sumerowie, dzięki czemu Sargon dość łatwo opanował cały kraj. Następnie jego armie ruszyły ku dalszym podbojom - pobił Elam, Mari, Eblę, Asyrię i dotadł aż do wybrzeża syryjskiego. Dzięki temu i długiemu panowaniu (2334-2279), które pozwoliło utrwalić zdobycze, Sargonowi udało się stworzyć wielkie imperium, a jego imię przeszło do legendy.
Po Sargonie rządzili jego synowie - Rimusz i Manisztusu. Za ich rządów państwo znacznie osłabło, a niektóre miasta Sumeru odzyskały niepodległość.
Po nich władzę objął Naramsin (2254-2218), który odbudował imperium powtarzając kampanie wojenne swego dziadka. Niestety, nie na wiele się to zdało, gdyż ciągłe najazdy Gutejczyków, górali z Zagrosu, położyły praktycznie kres państwu akadyjskiemu już za panowania następnego króla, Szarkaliszarri (2217-2193), chociaż samo Agade padło 30 lat później w 2154.
(Wikipedia: Sargon, imperium akadyjskie, Agade, Rimusz, Manisztusu, Naramsin, Szarkaliszarri, Gutejowie)
Upadek Agade został przez Sumerów przyjęty z radością, gdyż dla miast Południa oznaczało to wolność. Władza Gutejów ograniczała się bowiem do Akadu, panowali zapewne w Kisz i Nippur. Znacznie wtedy rozwinął się handel morski, jako że drogi ku północy były zagrodzone przez Gutejów. Był to okres największego rozkwitu Dilmunu (Bahrajn) i maksimum eksploracji Maganu (Oman).
W tym czasie w Lagasz rządzili Urbaba i Gudea odbudowując potęgę państwa. Podobnie działo się w Uruk i Ur połączonych wciąż unią personalną. W końcu król Uruku, Utuhengal (2123-2113), poczuł się na tyle silny, by rzucić wyzwanie Gutejczykom. Pokonał ich w roku 2120.
(Wikipedia: Urbaba, Gudea, Dilmun, Magan, Utuhengal, Tirigan)
Po nim władzę objął Ur-Nammu (2112-2095). Przeniósł on stolicę do rodzinnego Ur, a następnie podbił Lagasz, z którym Ur miało odwieczny spór graniczny. Kolejnym etapem były kampanie, które powtórzyły sukcesy Sargona i dały Ur-Nammu władzę nad całą Mezopotamią wraz z Elamem. W ten sposób nastał stuletni okres panowania III dynastii z Ur. Jej kolejnymi przedstawicielami byli Szulgi (2094-2047), Amarsin (2046-2038), Szusin (2037-2029) i Ibbisin (2028-2004).
Był to okres rozkwitu kulturowego i gospodarczego, nastał tzw. Renesans Sumeryjski. Jest to bardzo dobrze poznany okres dzięki tysiącom odkopanych dokumentów, głównie gospodarczych. Pokazują one, że w królestwie był bardzo rozbudowany system redystrybucji dóbr, zbieranych w charakterze podatków. Wszystkie podlagłe krainy przekazywały daniny do Nippur dla Enlila i do Ur dla króla. Stamtąd były przekazywane dalej, do świątyń, do garnizonów, aż trafiały do zwykłego obywatela.
Królowie z Ur dużo budowali w różnych miastach, m.in. świątynie i zigguraty, a także sporo wojowali. Prawie co rok odbywały się jakieś kampanie - czasem przeciw buntownikom, ale zwykle przeciw sąsiadom blokującym szlaki handlowe (Gutejom, Lulubejom, Hurytom). W końcu, za panowania Szusina, niebezpieczeństwo pokazało się z innej strony - od zachodu. Zwabieni bogactwem Ur na ziemie Sumeru zaczęli wkraczać Amoryci. Stanowili tak poważną siłę, że udało im się sparaliżować funkcjonowanie państwa, które mimo dysponowania armią nie było w stanie poradzić sobie z małymi grupami najeźdźców napadającymi wsie i karawany. Po kilku latach od wstąpienia na tron Ibbisina, królestwo praktycznie znajdowało się w rozkładzie - niepodległość zyskały Elam, Lagasz i Umma. Gdy w 2017 roku Amoryci zaatakowali w pełnej sile, w Ur zapanował głód. Ibbisin wysłał urzędnika, Iszbierrę, by zakupił ziarno w Isin, lecz ten sam się obwołał władcą Isin, a wkrótce także Nippur. W ten sposób Mezopotamia znów weszła w okres rozbicia na drobne królestwa, które zjednoczył dopiero po 200 latach Hammurabi.
W 2004 na Sumer najechali Elamici. Spustoszyli kraj i splądrowali Ur. W ten sposób zakończyła swój żywot III dynastia z Ur, a wraz z nią nastał koniec epoki sumeryjskiej. Chociaż sama kultura trwała nadal, to jednak wraz z nadejściem Amorytów nadeszły nowe czasy.
(Wikipedia: III dyn z Ur, Ur-nammu, Szulgi, Amarsin, Szusin, Ibbisin, Iszbierra, Amoryci)
Historię samych Sumerów można więc zamknąć datą 2004, ale rok ten oznacza jedynie kres używania języka sumeryjskiego w prywatnej i państwowej korespondencji, gdyż sumeryjskie dziedzictwo było kultywowane i rozwijane przez amoryckich następców. Jednak dotąd pozostaje kwestią sporną, co się stało z samymi Sumerami. Na ile ludzie zażywający dobrodziejstw Renesansu Sumeryjskiego rzeczywiście byli Sumerami? Czy zmieszali się z ludami semickimi dopiero potem? Faktem jest, że po upadku Ur języka Sumerów w prywatnych listach już nie używano, nasuwa się więc przypuszczenie, że wcześniej używany był podobnie jak w średniowieczu łacina - nikt nią nie mówił, a używano jej w piśmie. Z kolei badania antropologiczne nie wskazują na istnienie w Sumerze dwóch różnych populacji, mimo że przez całe stulecia występowały obok siebie imiona sumeryjskie i akadyjskie. Prawdopodobnie więc pod koniec III tysiąclecia w południowej Mezopotamii mieszkał jeden, choć dwujęzyczny, lud. I nie da się określić, kiedy nastąpiła asymilacja Sumerów wśród przeważających w tym czasie w Mezopotamii ludów semickich.
Jeszcze ciekawsze, ale zarazem mniej pewne, są ich początki w Mezopotamii. Najbardziej "podejrzane" są oczywiście momenty zmiany kulturowej. Jednak jak już wspominałem wcześniej, różnice między kulturami Ubaid, Uruk i Dżemdet Nasr nie są duże i praktycznie sprowadzają się do ceramiki. Z tego punktu widzenia teoria zakłądająca przybycie Sumerów do Mezopotamii w czasach, gdy cywilizacja neolityczna już tam funkcjonowała, nie mają podstaw. W dodatku nie ma żadnych śladów, skąd ci Sumerowie by przyszli (przypłynęli), bo nie znaleziono nigdzie podobnej kultury.
Są jednak pewne argumenty lingwistyczno-literackie: język sumeryjski jest niespokrewniony z okolicznymi, występują w nim za to niesumeryjskie
wyrazy związane z rolnictwem i rzemiosłem, a w dodatku sami Sumerowie wspominają o swoim przybyciu na statkach do Eridu. Są na to jednak kontrargumenty: języki górali z Zagrosu też wyglądają na izolowane, a niesumeryjskość specjalistycznych słów jest podważana.
Biorąc pod uwagę przytoczone argumenty prawdopodobne wydaje się więc założenie, że to już kultura Ubaid była sumeryjska, choć część dziedzictwa kulturowego mogli przejąć od Samaryjczyków.
Inną możliwością jest to, że przybyli do Mezopotamii nie jako twórcy cywilizacji, ale np. jako żołnierze-najemnicy lub po prostu jako żądni łupów i władzy zdobywcy (jak później Kasyci). Przejmując potem władzę w miastach południa narzuciliby im własny język, jednocześnie przyswajając sobie tradycje rolnicze, rzemieślnicze i religijne miejscowej ludności. Pewną analogią mogłoby tu być przybycie Ariów do Indii.
Obie teorie godzą opisane powyżej sprzeczności, choć są diametralnie różne. A jak było naprawdę, mam nadzieję, że pokaże przyszłość.
Poniższa mapa pokazuje Sumer - miasta, rzeki i kanały. Sieć wodna na tym obszarze zmieniała się dość często i ustalenie dokładnego jej wyglądu w konkretnym czasie nastręcza wiele problemów. Zamieściłem także 2 mapy szlaków handlowych oraz krótką opowieść o bliskowschodnim Tellu. Obrazek na górze przedstawia rekonstrukcję świątyni w Tutub.
