(powrót)
Anatolia to kraina obejmująca mniej więcej zachodnią połowę dzisiejszej Turcji. Na użytek niniejszego opracowania nazwą tą będę określał tereny aż po Eufrat. Z kolei obszar na wschód od Eufratu aż po M.Kaspijskie obejmujący głównie Wyżynę Armeńską będę w skrócie nazywał Armenią.
Wszystkie te osady mają długą historię zasiedlenia, co jakiś czas przerywaną zniszczeniami. (Wikipedia: Anatolia, historia Anatolii, hipoteza anatolijska, Catal Huyuk, Hacilar)
Najwcześniejsze źródła historyczne pochodzą z czasów akadyjskich (ok.2250). Wiadomo, że na obszarze centralnej Anatolii istniała wtedy od dłuższego czasu kultura ludów Hatti. Tworzyli oni szereg niewielkich państewek.
Z kolei po roku 1800 na terenie Azji Mniejszej mieszkały już ludy indoeuropejskie: Hetyci, Luwici i Palijczycy. Do tej pory nie jest pewne skąd (przez Bosfor czy przez Kaukaz?) i kiedy (między 2200? a 1800) dokładnie przybyły oraz czy było to podczas jednej fali migracyjnej (najpierw Luwici, potem Hetyci?). Również tożsamość ludów z Zachodniej Anatolii jest wciąż przedmiotem sporów, gdyż wielu badaczy widzi tam nie Luwitów, a Lidyjczyków i Kariów, a także Etrusków. Poniższa mapa prezentuje więc zaledwie jedną z wielu koncepcji, inną można znaleźć tutaj.
(Wikipedia: Anatolijczycy, ludy Hatti, Alaca Huyuk, Hetyci, Luwici, Palijczycy)
CATAL HUYUK - stąd skolonizowano Europę 
TROJA - twierdza Priama i Hektora
Między 1700 a 1200 r. w Anatolii politycznie liczyły się: państwo Hetytów, federacja Arzawa, królestwo Kizzuwatna i miasta na wybrzeżu, m.in. Troja. Od 1500 r. na południowym-zachodzie zaczęli osiedlać się Achajowie, tworząc z czasem państwo Ahhijawa ze stolicą w Milecie.
Po najeździe Ludów Morza ok. 1200 r. w historii Anatolii zapisali się Frygowie, Lidyjczycy i Kimmerowie. Z kolei wybrzeże zostało zasiedlone przez Jonów i Dorów.
Od 546 cała Azja Mniejsza znalazła się pod panowaniem Persów. Po 333 r. władał tu Aleksander, a po nim jego następcy. Szybko jednak zaczęli tracić władzę w tym regionie, a na arenie pojawiły się takie państwa jak Pergamon na zachodzie i Pont na północy. Wkrótce jednak także i one zniknęły z map, a ich ziemie znalazły się w granicach Rzymu.
(Wikipedia: Kimmerowie, Karia, wojny diadochów, Pergamon, Pont)
HETYCI
Hetyci byli ludem indoeuropejskim, który przybył do północno-wschodniej Anatolii ok. XX w. Mieszkający dotąd na tym terenie ludy Hatti zostały zasymilowane językowo, lecz ich kultura została zaadoptowana przez najeźdźców. Wskazuje na to ciągłość kulturowa widoczna w materiale archeologicznym.Przy okazji warto zaznaczyć, iż sporą część ludności regionu Hattusy stanowili Luwici, a archiwa królewskie były zazwyczaj dwujęzyczne. Po rozszerzeniu granic państwa Luwici byli już prawdopodobnie większością. Z kolei we wschodnich prowincjach królestwa przeważali Huryci.
Asyryjskie kolonie handlowe (np. w Kanesz, w Hattusa), które funkcjonowały w Anatolii od ok. 2000 r. w obrębie hatyckich miast, działały także przez pewien czas pod rządami Hetytów. Dzięki nim w Anatolii istniały pewne kulturowe wpływy mezopotamskie, a także pojawiło się pismo.
Hetyci utworzyli w Anatolii państwa plemienne, które z czasem rozrastały się w większe królestwa. Dopiero ok. 1650 r. Hattusilis I z Hattusy zjednoczył kraj i stał się królem wszystkich Hetytów. Przyłączył Dolny Kraj, czyli ziemie na południe od kraju Hetytów aż po wybrzeże. Stał on się integralną częścią królestwa aż do jego końca. Hattusili czynił wyprawy także w innych kierunkach, podbijając Kizzuwatnę i być może także Arzawę.
Jego syn, Mursilis I, kontynuował ekspansję. Skierował się na południowy wschód ku Syrii, gdzie pokonał Aleppo. W 1595 r. dotarł aż do Babilonu, który zdobył i złupił.
Zdobycze syryjskie szybko jednak wpadły w ręce Mitanni, a w Hattusie nastąpił kryzys polityczny. Dodatkowo królestwo było gnębione przez lud Kaska mieszkający w górach na północy. (Wikipedia: Hetyci, Luwici, Palijczycy, Kanesz, karum, Hattusilis, Mursilis, Kaskowie)
W 1380 r. na tron wstąpił Suppiluliuma I, który znów uczynił z Hetytów mocarstwo. Pokonał Mitanni, któremu odebrał Syrię, a także zwyciężał na północy i zachodzie, czyniąc z Kasków i Luwitów z Arzawy swoich wasali. Ekspansję Hetytów zatrzymała dopiero bitwa pod Kadesz ok. 1280 r. Nastąpił wtedy okres stabilizacji i konsolidacji.
Nie udało się jednak stworzyć państwa na tyle silnego wewnętrznie, by przetrwało zbliżającą się dziejową zawieruchę. Królestwo Hetytów upadło ok. 1200 r. za sprawą najazdu Ludów Morza (Frygowie? Lykianie/Lukka?), których wsparli Kaskowie. Przedtem prawdopodobnie klęska głodu zachwiała państwem czyniąc je łatwiejszym do pokonania.
Syryjska część imperium ze stolicą w Karkemisz przetrwała najazd, lecz szybko rozpadła się na szereg "neohetyckich" królestw, w których przetrwało sporo z hetyckiej kultury. W VIII w. stały się one częścią Asyrii.
(Wikipedia: Suppiluliuma, Yazilikaya, bitwa pod Kadesz, Ludy Morza)
HATTUSA - twierdza Hattusilisa i Suppiluliumy
ARZAWA
Państwo Arzawa powstało ok. XVI w, czyli mniej więcej wtedy, co królestwo Hetytów, z którym sąsiadowało od wschodu. Wiele wskazuje na to, że nie było to scentralizowane królestwo, lecz federacja kilku krajów. W dodatku, przez długi czas raczej luźna federacja. W jej skład wchodziły przede wszystkim Seha, Mira, Hapalla i Kuwaliya.
Ok. 1600 r. do Arzawy wyprawił się Hattusili I, jednak już w czasach jego syna lub zaraz po nim Arzawa była niepodległa.
Ok. 1420 r. Hetyci poczuli się na tyle silni, że ponownie zaczęli wtrącać się w sprawy Zachodniej Anatolii. Źródła podają, że ich głównym przeciwnikiem była wtedy konfederacja Assuwa. Mimo wsparcia jej przez Achajów, Hetyci zwyciężyli biorąc przy tym wielu jeńców. Wydaje się, że Assuwę tworzyły Arzawa, Wilusa i Lukka (Lykia). Co ciekawe, nazwa Assuwy tak zapadła w pamięć Achajów, że tym mianem zaczęli określać cały region i stąd jest dzisiejsza nazwa Azji.
Mniej więcej od tego czasu widać, że księstwa Arzawy zaczynają się coraz bardziej jednoczyć przeciwko wschodniemu sąsiadowi. W XIII w. Arzawa miała jednego króla, a do konfederacji dołączały kolejne kraje, m.in. Lukka. Dzięki temu nawet genialny Suppiluliuma nie podbił całej Arzawy. Pod koniec jego rządów kraj ten znów był niepodległy i silniejszy niż kiedykolwiek wcześniej. Arzawa była wtedy u szczytu potęgi. Występowała nawet jako sojusznik Egiptu, a ok. 1350 najechała hetycki Dolny Kraj.
Ok. 1330 r. Arzawa została jednak podbita przez wciąż rozszerzające się hetyckie imperium i uczyniona wasalem. Ok. 1200 r. Arzawę najechały i zniszczyły Ludy Morza (Frygowie? Lykianie/Lukka?).
Jednym z głównych miast Arzawy był Efez, zwany wtedy Apasa. Prawdopodobnie był stolicą Miry.
EFEZ - miasto Artemidy
Frygowie przybyli z Bałkanów i w XII osiedlili się na obszarze państwa Hetytów. Nie wiadomo, czy uczestniczyli w jego zniszczeniu i byli częścią Ludów Morza, czy tylko skorzystali z okazji i zajęli niebroniony obszar (a może nawet pusty, bo Hetyci przeprowadzili ewakuację). Stolicą Frygii był Gordion (koło Ankary).
W 695 r. Frygię zniszczyli Kimmerowie. Ostatnim królem państwa był Midas. Sama stolica przetrwała Kimmerów, Lidyjczyków i Persów, by doczekać Aleksandra, który rozwiązał słynny gordyjski węzeł. Miasto przetrwało aż do czasów tureckich.
(Wikipedia: Frygowie, lud Muszki, Gordion, historia Gordionu, Midas)
Lidia to kraina w środkowej zachodniej Anatolii. Co się tam działo w czasach po okresie zamętu z XII w. niewiele wiemy. Dopiero źródła z VII w. podają, że w Lidii mieszkali wtedy Lidyjczycy. Skąd się wzięli? Prawdopodobnie byli potomkami mieszkających tam w czasach Arzawy Luwitów, lecz w tym temacie jest wciaż wiele wątpliwości (więcej tutaj). Niewykluczone też, że już od XII w. tworzyli własne państwo ze stolicą w Sardes, lecz mówią o tym jedynie ich legendy. Historię Lidii możemy prześledzić dopiero od 685 r, kiedy Gyges założył nową dynastię i rozpoczął ekspansję na zachód.
Najazdy Kimmerów (657-652) osłabiły kraj, jednak nie zatrzymały jego rozwoju. Lidia w końcu zaanektowała całe wybrzeże Jonii prócz Miletu. Dzięki temu handel stał się podstawą bogactwa państwa i impulsem do wynalezienia monet. Za czasów Alyattesa II (619-560) Lidia pokonała Kimmerów, dzięki czemu zajęła zniszczoną Frygię. Wtedy też doszło do starcia z Medią, lecz po bitwie nad rzeką Halys zawarto pokój.
Ostatnim królem Lidii był Krezus. W tym czasie kontakty kulturowe z Grecją osiągnęły maksimum. Krezus nosił się po grecku, a swoją fascynację udowadniał także materialnie, m.in. finansując świątynię Artemidy w Efezie i budowle w Delfach. Skończyło się to jednak dla Lidii fatalnie, gdyż posłuchawszy wyroczni delfickiej Krezus rozpoczął wojnę w Persją. W efekcie w 546 r. cała Azja Mniejsza znalazła się w granicach Persji.
(Wikipedia: Lidia, jęz.lidyjski, Lidyjczycy, Sardes, Kimerowie, bitwa nad Halysem, Krezus)
cz.2 ARMENIA
HURYCI
W III tysiącleciu w Armenii mieszkali Huryci. Był to lud mówiący językiem niespokrewnionym z żadnym z sąsiadujących z nimi ludami na zachodzie i południu. Przypuszcza się za to, że ich krewniacy mieszkali na północy, a ich potomkami są Czeczeni i Dagestańczycy (rodzina kaspijska).
Wydaje się, że właśnie w III tysiącleciu Huryci poszerzyli swoje ziemie zasiedlając północną Syrię i północną Mezopotamię. Utworzyli tam królestwa Urkiszu i Arraphy, a później państwo Mitanni (patrz dział SYRIA).
O tym, co się wtedy działo na obszarze Armenii wiemy znacznie mniej. Dopiero od II tysiąclecia mamy jakieś informacje o tych terenach dzięki zapiskom Hetytów i Asyryjczyków, lecz też jest to wiedza szczątkowa. Hetyci sąsiadowali z państwami (plemionami?) Hayasa i Iszuwa, a Asyryjczycy mieli za sąsiadów państwo Mannejczyków (dzisiejszy zachodni Iran) i ludy Nairi znad jeziora Wan.
(Wikipedia: kultura Szulaweri-Szomu, kultura Kura-Araks, Huryci, rodzina kaspijska, języki kaukaskie, Manejczycy, Mitanni)
(Wikipedia: Hayasa)
Huryckie ludy Nairi od co najmniej XIII w. mieszkały na Wyżynie Armeńskiej wokół jez. Wan. Prawdopodobnie tworzyły wtedy konfederację, która przeciwstawiała się ekspansji Asyrii. Nie wiadomo, czy mieli związek z Mitanni, choć zbieżność dat (upadek Mitanni ok. 1350) może sugerować migrację z południa. Królestwo Urartu powstało w 860 r., gdy Arame został królem zjednoczywszy plemiona Nairi w jedno państwo. W roku objęcia władzy przez Arame na kraj najechali Asyryjczycy - czy był to zbieg okoliczności? A może zagrożeni Urartyjczycy zjednoczyli się przeciwko wspólnemu wrogowi, który po dwóch wiekach stagnacji rozpoczął ponowną ekspansję? Wojny z Asyrią były częste i trwały przez następne 150 lat. Były to przede wszystkim kampanie asyryjskie. Choć prowadzone były ze zmiennym szczęściem, to Asyryjczycy walcząc na urartyjskiej ziemi zawsze jakieś łupy wywozili. Mimo tych strat i zniszczeń Urartu nie poddawało się, a stolica Tuszpa nigdy nie padła.
Od 714 na kraj zaczęli najeżdżać Kimmerowie, a potem także Scytowie. W efekcie kraj osłabł, a Urartu zawarło pokój z Asyrią. W 612 Medowie pokonali Asyrię. Wygląda na to, że w tym czasie powalili także Urartu, czyniąc z niego wasala. Ostateczny cios królestwu został zadany 20 lat później.
(Wikipedia: Nairi, Iszuwa, Urartu, język urartyjski, językI hurycko-urartyjske, Tuszpa)
Język urartyjski poświadczony jest do VI w. p.n.e., a ormiański od V w. n.e., chociaż używany był zapewne wcześniej. Nie wiadomo, jak właściwie doszło do tego, że w ciągu paruset lat język zaliczany do indoeuropejskich zastąpił język z rodziny huryckiej, a Ormianie zamieszkali tam, gdzie przedtem Urartyjczycy. Wydaje się, że nie było żadnej inwazji, a naród ormiański powstał jako konglomerat wpływów huryckich, perskich, partyjskich, aramejskich, frygijskich, kimmerskich i greckich. Nie wiadomo, jaka była w tym rola ludzi z królestwa Hayasy. Kluczowy dla języka i kultury ormiańskiej był prawdopodobnie okres 250 lat panowania perskiego, gdyż język ormiański wykazuje wiele zapożyczeń z perskiego. Tożsamość Ormian musiała ukształtować się w ciągu następnych 250 lat niepodległego bytu.
(Wikipedia: Armenia, Tigranes II, język ormiański )
