EFEZ

Efez położony był w Azji Mniejszej nad M.Egejskim u ujściu rzeki Kaystros. W ciągu całej jego liczącej 2000 lat historii o jego wyjątkowości i dobrobycie, szczególnie w czasach greckich, decydowały dwa aspekty:
1. Port u ujścia rzeki był bardzo ważnym węzłem na szlaku handlowym. Gdy został zamulony przez osady rzeczne, miasto nawet przesunęło się ku morzu. Jednak później port znów stał się niedostępny dla statków i Efez opustoszał. Dzisiejsze ruiny miasta znajdują się 5 km od morza, co pokazuje szybkość i skalę nanoszenia osadów.
2. Kult wokół Bogini Matki, zwykle utożsamianej z Artemidą, choć łączyła ona w sobie także aspekty Kybele, potem także Izydy, a niektóre cechy jej kultu mogą mieć źródło w kulturze minojskiej. Słynna świątynia ufundowana przez Krezusa przyciągała licznych pielgrzymów. Po jej spaleniu, została odbudowana w tych samych rozmiarach. Ostateczny jej kres położył najazd Gotów w 262 r. Miasto z trudem się podniosło, lecz nie odzyskało już swej świetności. Może włąśnie dlatego nie odbudowano świątyni. Być może zabrakło datków od wiernych, gdy coraz większy procent mieszkańców stanowili chrześcijanie.

Początki miasta są niejasne. W okolicy nie brakuje śladów z wczesnych epok, wszak miejsce to było dogodne do zasiedlenia, a kult Bogini Matki z pewnością sięgał zamierzchłej epoki. Bardziej pewne znaleziska dotyczą XV w. Była tu wtedy Apasa, stolica księstwa Mira z federacji Arzawy. W XIII w. miasto zostało spalone, prawdopodobnie przez Hetytów, którzy potem tu przez kilkadziesiąt lat rządzili. Podejrzani o to mogli być jednak także Achajowie, którzy osiedlili się na południu i mieli stolicę w Milecie.
Wiadomo, że w VI w. głównymi mieszkańcami Efezu byli greccy Jonowie, musieli więc tu przywędrować podczas migracji, a więc ok. IX w. Od tego czasu Efez był częścią Grecji, a czasami nawet jej największym miastem.

(Wikipedia: Efez, świątynia Artemidy, królestwo Arzawa, Jonowie)

Do największego dobrobytu Efez doszedł w I i II w. n.e., gdy stał się jednym z największych miast Rzymu, licząc ok. 500.000 mieszkańców. Po spaleniu przez Gotów w 263 r. n.e. miasto się już nie podniosło. Chociaż odbył się tu jeszcze sobór, to nie uratowało to miasta od opuszczenia.

Na planach i makietach przedstawionych po prawej i poniżej widać budowle charakterystyczne dla miast greckich (agora, teatr, buleterjon), a także późniejsze, dobudowane w czasach rzymskich (termy, bazylika). Oczywiście rekonstrukcje pokazują jedynie budynki publiczne, więc by zobaczyć całe miasto liczące setki tysięcy mieszkańców należy użyć wyobraźni.
Świątynia Artemidy usytuowana była na obrzeżu miasta. Poniżej widać kilka jej rekonstrukcji. Charakterystyczny jest dach z otworem po środku, przez który słońce oświetlało posąg Artemidy. Sama bogini wyrzeźbiona była jako kobieta z wieloma piersiami, co potwierdza połączenie jej kultu z miejscową boginią Kybele.