(powrót)
więcej informacji w dziale NEOLIT.
(Wikipedia: Palestyna, kultura natufijska, rewolucja neolityczna, Żyzny Półksiężyc, Kanaan, Lewant, kultura gaszulska, Jerycho)
W III tysiącleciu Palestyna była kwitnącym i żyzną krainą zamieszkaną przez ludność semicką. Istniało wtedy wiele miast otoczonych grubymi murami, które prawdopodobnie wciąż ze sobą rywalizowały: Jerycho, Megiddo, Lachisz, Hazor, Aj, Sychem, Jerozolima, Gezer.
W tym czasie w południowej Palestynie silne były wpływy Egiptu, związane głównie z jego zainteresowaniem tamtejszymi złożami miedzi. Poza tym przez Palestynę przebiegał naturalny szlak handlowy z Syrii do Egiptu, lecz nie miał on wtedy wielkiego znaczenia, gdyż Egipt był obsługiwany drogą morską przez fenickie Byblos.
(Wikipedia: Megiddo, Hazor, Aj, Sychem, Jerozolima, Gezer, Byblos)
JERYCHO - najstarsze miasto świata 
JEROZOLIMA - od Salomona do Heroda 
ŚWIĄTYNIA - dom Jahwe i Arki Przymierza
(Wikipedia: ceramika Lewantu, Huryci, Amoryci)
W XVII wieku do Egiptu zaczęły napływać ludy ze wschodu, nazwane przez Egipcjan Hyksosami. Byli to prawdopodobnie emigranci z Palestyny, co potwierdza ich jedność kulturowa z Palestyną tego okresu. Z czasem stali sie oni tak liczni, że założyli w Delcie własne królestwa. Być może istniała wtedy także jedność polityczna między Deltą a Palestyną pod rządami dynastii z Awaris.
Dopiero po 100 latach Egipcjanom udało się ich pokonać i przepędzić z powrotem na wschód. Przy tej okazji wojska faraona zajęły całą Palestynę i zatrzymały się dopiero na Eufracie. Przez kolejne 300 lat Egipt kontrolował ten rejon utrzymując w miastach garnizony, zakazując budowy murów, eksploatując kopalnie miedzi i ściągając podatki.
Sytuacja zmieniła się około 1200 roku, gdy przez Bliski Wschód przetoczyła się fala pożogi wzniecona przez Ludy Morza. W Palestynie doprowadzili do zniszczenia wielu miast i upadku cywilizacji kananejskiej.
(Wikipedia: Hyksosi, Kamose, Ahmose, turkusy w Dofka/Mafkat, ludy morza)
Dalszy etap historii Palestyny nierozłącznie wiąże się z historią Izraelitów. Jak podaje Biblia, wędrując z Egiptu dotarli do Kanaanu i wkroczyli na jego obszar od wschodu. Było to prawdopodobnie około roku 1100.
A co wiemy na temat historii Izraelitów przed ich przybyciem do Kanaanu? Podania związane z Abrahamem pozwalają przypuszczać, że mógł on żyć w XIX-XVIII wieku. Był to okres kształtowania się państw amoryckich w Mezopotamii. Trudno więc powiedzieć, czy wędrówka Abrahama mogła mieć jakiś związek z wędrówkami Amorytów, gdyż (chyba) nastąpiły w innych wiekach. Jednak Amoryci, tak jak Abraham, również dotarli w swych wędrówkach do Kanaanu.
Źródła historyczne, konkretnie archiwa z Ebli (XXIIIw) i z Mari (XIX-XVIIIw), podają szereg imion, a nawet miejscowości, które brzmią jak imiona patriarchów: Turachi, Sarugi, Peliga, Nachur, Abramu, Ismailu, Israilu, a jeden z królów Ebli nazywał się Eber. Wskazywałoby to, że przez długi okres w północnej Mezopotamii mieszkali Semici conajmniej spokrewniwni z ludem Abrahama.
Z kolei te same źródła opisują ludy Habiru, które w tamtym rejonie zajmowały się przede wszystkim zbójectwem. Czy od nich pochodzi nazwa Hebrajczyków? - nie wiadomo.
Ostatnim źródłem wiążącym Abrahama z Amorytami jest Biblia. Dokładne badania wskazują, że miastem Abrahama nie było Ur w Sumerze, lecz Urfa w Syrii (zwana potem Edessą). Stąd było stanowczo bliżej do Kanaanu.
(Wikipedia: Abraham, Habiru, Urfa, Mari, Ebla, Izraelici, Izrael)
Pojawienie się Hyksosów w Egipcie można połączyć z opowieściami biblijnymi o Józefie, który na egipskiej ziemi doszedł do pozycji wezyra, a później sprowadził do Egiptu całą rodzinę. W ten sposób Jakub, zwany Izraelem, osiedlił się nad Nilem wraz ze swoimi 12 synami, protoplastami 12 plemion, które później osiedliły się w Kanaanie.
Mojżesz został wychowany na dworze faraona i prawdopodobnie nosił egipskie imię. Choć opływał w dostatki, nie mógł patrzeć na krzywdy zniewolonych Izraelitów. Pewnego dnia w przypływie gniewu zabił nadzorcę niewolników. By uniknąć kary, zbiegł z Egiptu na pustynię. Tam zamieszkał wśród Midianitów. Tam też ukazał mu się Jahwe pod postacią gorejącego krzewu i nakazał wrócić do Egiptu, by uwolnił lud Izraela.
Ciekawe światło na to wydarzenie rzucają napisy na egipskich świątyniach mówiące o koczownikach z YHW. Prawdopodobnie dotyczą one Midianitów, którzy mieszkali we wschodnim Synaju. Jeśli jednak to dopiero tam Mojżesz poznał Jahwe, to kim był bóg Abrahama?
(Wikipedia: Midianici, Jahwe, Szasu z YHW, Mojżesz)
Wyjście Izraelitów z Egiptu prawdopodobnie nastąpiło w czasach Ramzesa II. Biblia wspomina, że Izraelici w tym czasie byli niewolnikami i budowali dla faraona miasta Pithom i Ramzes, które wiąże się z nową stolica faraona - Pi-Ramzes. Być może sytuacja ta była właśnie efektem pokonania ludów hyksoskich przez królów XVIII dynastii około 1530 roku - część z nich przegnano, a część została poddanymi faraona. Po 300 latach jednak także oni opuścili ziemię egipską i skierowali się ku Palestynie.
Towarzyszące temu plagi egipskie, które wykazały wyższość Jahwe nad bogami Egiptu i ułatwiły Izraelitom ucieczkę, są w pewien sposób potwierdzone historycznie. Część z nich, np krew w Nilu i ciemności są wiązane z wybuchami wulkanu Thira na Santorynie. Z kolei śmierć pierworodnego syna faraona miała oczywiście miejsce, gdyż Ramzes II przeżył swoich 12 najstarszych synów i dopiero 13-ty, Merenptah, został jego następcą. Inne plagi naukowcy wiążą z różnymi chorobami i naturalnymi zjawiskami zdarzającymi się od czasu do czasu nad Nilem.
(Wikipedia: Ramzes II, Jahwe, Księga Wyjścia, plagi egipskie, Amonherchopszef, Merenptah, stela Merenptaha)
Wędrówka ku Palestynie pod wodzą Mojżesza trwała dziesiątki lat i prowadziła przez południowe wybrzeże Synaju. Izraelici na swej drodze napotykali różne ludy, z którymi zwykle walczyli (Amalekici, Midianici). Biblia opisuje także inne wydarzenia, które stały się częścią kształtowania się kultu Jahwe. Najważniejszym z nich było oczywiście odnowienie przymierza z Jahwe na górze Synaj, w krainie Midianitów
W końcu, około 1100 roku Izraelici dotarli do Kanaanu.
(Wikipedia: Amalekici, pismo protosynajskie, wędrówka: gorzka woda, manna, przepiórki I, turkusy w Dofka/Mafkat, woda ze skały, gorejący krzew, 10 przykazań, Arka Przymierza, złoty cielec, ogień Jahwe, przepiórki II, kłótnie w Kadesz-Barnea, śmierć Aarona)
Kogo napotkali w Ziemi Obiecanej? Na wschodnim brzegu Jordanu i M.Martwego mieli swe królestwa Ammonici, Edomici i Moabici, ludy aramejskie, przybyłe w te rejony w XIII wieku. Po zachodniej stronie mieszkali Kananejczycy, czyli potomkowie tych wszystkich ludów, które napłynęły do środkowej Palestyny przez poprzednie wieki. Być może wielu z nich mówiło nawet podobnym językiem co Izraelici. Na samym wybrzeżu rządzili zaś Filistyni, jeden z Ludów Morza, o nieznanym pochodzeniu. Po pokonaniu ich przez Egipt w XII w. osiedlili się w okolicach Gazy, być może z woli faraona.
(Wikipedia: Edomici, Moabici, Ammonici, Aramejczycy, Ramzes III, ludy morza, Filistyni, Gaza, Aszkelon)
Kananejczycy zapewne nie tworzyli zjednoczonego królestwa, być może była to federacja miast. Z kolei dane archeologiczne wskazują, że w rejonie tym nie było zbyt wielu osad, a miasta nie były ludne, Izraelici trafili więc w pewną demograficzną próżnię powstałą po najeździe Ludów Morza. Mimo to Biblia podaje, że podbój Kanaanu trwał za czasów Jozuego, Samuela, Saula i Dawida. Widać więc, że nie przebiegał szybko i gładko. Dopiero w czasach Dawida udąło się zająć Jerozolimę zamieszkaną przez Jebuzytów.
Należy przy tej okazji zaznaczyć, że dane archeologiczne nie potwierdzają zmiany kulturowej, którą można by wiązać z nadejściem Izraelitów. Być może więc nie było żadnego najazdu? A może kultura Izraelitów była na tyle podobna do kananejskiej, że zmiana była niezauważalna? Może Izraelici i Kanaanejczycy sąsiadowali ze sobą dłużej, niż podaje Biblia i jak to często bywało koczownicy przejęli kulturę rolniczą. Zarówno materialną, jak i duchową, wraz z całym kultem religijnym. Wtedy też Jahwe pasterzy przejął cechy Ela rolników.
(Wikipedia: Baal, El, Jebuzyci, Jozue, Samuel, Saul, Dawid, Salomon)
Na wydartej nieprzyjaciołom ziemi Izraelici, dotychczas podzieleni na 12 plemion i rządzeni przez sędziów, postanowili obrać króla. Został nim Saul, lecz wkrótce zginął w bitwie. Wtedy, ok. 1000 r., królem wybrano Dawida, wyróżniającego się w boju z Filistynami. Po nim tron objął jego syn, Salomon.
Czasy królestwa Dawida i Salomona wspominane są jako okres szczęśliwości i potęgi Izraela. To wtedy ostatecznie pokonano wszystkich wrogów na wschodzie i północy, czego skutkiem było poszerzenie terytorium kosztem Aramu i Filistynów oraz zmuszenie królestw Edomu, Moabu i Ammonu do płacenia haraczu przez kolejne 200 lat. Wtedy też wzniesiono Świątynię, wtedy prowadzono dalekosiężną politykę, czego dowodem była wizyta władczyni z odległego arabskiego królestwa Saby. Ale ta wizja potęgi istniała przede wszystkim w umysłach kronikarzy. W rzeczywistości Królestwo Salomona było niewiele znaczącym państewkiem na poboczu historii. Gdyby nie zawirowania w Egipcie i Mezopotamii, pewnie nigdy by nie powstało. Ale wizja wielkości była silniejsza niż fakty, i nadzieja na ponowne przyjście syna Dawida, który uczyni Izrael wielkim, była żywa przez tysiąclecia. Oczywiście także w I w. n.e., gdy w Galilei nauczał Joszua z Nazaretu.
(Wikipedia: Królestwo, Hiram z Tyru, złoto Ofiru, królowa Saby, Świątynia)
Państwo nie przetrwało po śmierci Salomona i w 922 r. rozpadło się na dwa królestwa - Judę na południu ze stolicą w Jerozolimie i Izrael na północy, ze stolicą w Samarii. Wydaje się, że główną tego przyczyna były różnice religijne, gdyż na północy przeważał kult kananejskiego Baala. Stosunki między królestwami nie układały się zbyt dobrze, raz nawet doszło do wojny zakończonej interwencją Asyrii i klęską Izraela. Kilka lat później, w 721 r., wojska Asyrii dokończyły dzieła i Izrael przestał istnieć, a część Żydów przesiedlono w "niewolę asyryjską".
Królestwo Judy rządzone przez potomków Dawida utrzymało się nadal, nawet przeżyło dłużej od Asyrii, choć Asyryjczycy oblegali Jerozolimę, a pokój często opłacany był wysokim trybutem. Dopiero babilońskie wojska Nabuchodonozora II zdobyły miasto w 587 r. Nastała wtedy "niewola babilońska".
(Wikipedia: Baal, Juda i Izrael, Samaria, król Achab, Jezabel, Eliasz, bitwa pod Karkar, oblężenie Jerozolimy, bitwa pod Megiddo, niewola babilońska)
Upadek Izraela i Judy, przesiedlenia, a przede wszystkim zniszczenie Świątyni, były ciosem dla Izraelitów. W tym czasie stają się narodem Księgi, która w murach Babilonu uzyskuje ostateczny kształt.
Po Babilonii władzę nad Palestyną sprawowali kolejno Persowie, Aleksander Wielki, Ptolemeusze z Egiptu i Seleucydzi z Syrii. Krótki okres niepodległości nastał po powstaniu Judy Machabeusza i trwał 101 lat, do chwili zdobycia Jerozolimy przez Pompejusza.
Od tej pory Palestyna na długie stulecia pozostawała pod rzymskim butem, a aż 3 legiony pilnowały, by taki stan się utrzymywał. Nie zmieniło tego nawet powstanie, które wybuchło w 66 r. (ani tym bardziej żadne kolejne, wybuchające co pokolenie). Zakończyło się zniszczeniem Jerozolimy i II Świątyni oraz oblężeniem Masady. Powstanie to budzi szereg pytań, szczególnie o jego sens. Z pewnością Rzymianie nie byli uosobieniem dobroci,a podatki przez nich ściągane były wysokie. Również obecność legionów, a szczególnie fort na Wzgórzu Świątynnym, mogły wzbudzać u Żydów nieodpartą chęć wyrzucenia z kraju najeźdźców.
(Wikipedia: Juda Machabeusz, Herod Wielki, powstanie w 66 r, Masada, zburzenie Jerozolimy, powstanie Bar-Kochby, inne powstania)
Ale też z drugiej strony sytuację dobrze obrazuje pewien dialog z "Żywotu Briana":
REG: All right, but apart from the sanitation, the medicine, education, wine, public order, irrigation, roads, a fresh water system, and public health, what have the Romans ever done for us?
XERXES: Brought peace.
REG: Oh. Peace? Shut up!
Poniżej widać przybytek w Ugarit, poświęcony Baalowi. Jest to przykład kananejskiej świątyni, na której wzorowali się budowniczowie Świątyni Salomona.
